پوسته صلب خارجی گوشته
جزایر قوسی را در حاشیه پلیتی که در روی پلیت دیگر قرار زمین شناسان در دهه 1960 به این نتیجه رسیدندکه لایه صلب خارجی زمین(پوسته و صلب خارجی گوشته) قطعه یکپارچه ای نیست و به 12 قطعه بزرگ شکسته شده که به انها ورقه گقته می شود. خطوط قرمزی که در نقشه ی جهان است نشان میدهد که:
1_ مرزهای همگرا_ مرزی که در امتداد ان دو ورقه باهم برخورد می کنند
2_ مرزهای واگرا_ مرزی که در امتداد ان ورقه ها در جهت مخالف هم حرکت می کنند مانند پشته میان اقیانوسی.
3_ مرزهای انتقالی_ دو ورقه در امتداد هم می لغزند بعضی معتقدند که گسل میناب در ایران از این نوع است و ورقه لوت را بهپنه فروانش عمان متصل می کند اما هیچ شاهدی بر اثبات این مدعا وجود ندارد گسل نهبندان وگسل نایبند از انواع گسلهای امتداد لغز ایران هستند.
مرز انتقالی شبیه برش در سطح پوسته زمین است. این ورقه ها مانند حرکت بر روی یک نوار نقاله با سرعت کم حرکت میکنند. جریانات همرفتی در گوشته بسیار داغ دائما ورقه ها را به میزان 5/0 تا 4 اینچ در سال حرکت می دهد.
هنگامی که ورقه ها به هم برخورد میکنند یا از هم دور می شوند مواد بسیار داغ مذاب که گذاره نامیده می شوند می توانید از گوشته خارج شوند. به هنگام برخورد ورقه ها کوهها در های عمیق زیر ابی دراز گودال نامیده می شوند و اتشفشانها ایجاد می شوند.همانطور که کوههاو دره ها شکل می گیرند بلایای طبیعی از قبیل زمین لرزه ها وفعالیتهای اتشفشانی بیز می توانند روی می دهند که هزاران سال زندگی بشر را تحت تاثیر قرار داده است.
هنگامی که ورقه ها از هم دور می شوند زمین پوسته جدیدی را ایجاد می کند. این فرایند وسط اقیانوسهای بزرگ رخ می دهد.پشته های میان اقیانوسی بزرگترین رشته کوهها به هم مرتبط هستند و حدود 40000 مایل درازا دارند.
یکی از این پشته های میان اقیا نوسی پشته میانی اقیانوس اطلس است که همچنان اقیانوس اطلس را عریضتر می کند. همانطور که ورقه ها حرکت می کنند مواد مذاب گوشه ای که ماگما و گدازه نام دارد به وسیله سنگ های جدید شکل گرفته وحفره را پر می کنند. کف اقیانوس اطلس به وسیله جوانترین پوسته ی زمین پوشیده شده است. جزیره ی ایسلند در شمال اقیانوس اطلس بیز توسط همین پشته های میانی اطلس شکل گرفته است.
هر چه از نیمکره غربی به سمت اروپا و اسیا برویم اقیانوس اطلس بزرگتر می شود و از سوی دیگر اقیانوس ارام کوچکتر وکوچکتر می شود این به این دلیل است که ورقه های امریکایی شمالی وجنوبی به سمت غرب یعنی به سمت اسیا واسترالیا حرکت می کنند.ورقه های امریکای شمالی وجنوبی با ورقه ی چگالتر ونازکتر اقیانوس به درون گوشته نفوذ کرده وتخریب می شود به چنین مرزی که در ان ورقه اقیا نوسی به زیرورقه قاره ای رانده شده وتخریب می شود پهنه فرانش گفته می شود.اقیانوس ارام نسبت به سایر مناطق زمین دارای فعالیتهای زمین لرزه ای و اتشفشانی بیشتری است. به این دلیل به تمامی اتشفشانهای این ناحیه لقبی تحت عنوان حلقه ی اتش داده شده است.
هنگامی که ورقه سبکتر و کم چگالتر قاره ای بر روی ورقه اقیانوسی رانده می شود یک پهنه فرانشی شکل میگیرد . از انجایی که پوسته اقیانوسی خمیده شده و به زیر رانده می شود در محل برخورد درازگودال عمیقی شکل می گیرد. این درازگودالها پست ترین مناطق در پوسته زمین هستند.
یک درازگودال به میزان 1 مایل عمیق تر از بلندی کوه اورست است. همانطور که ورقه ی اقیا نوسی به داخل گوشته فرو میرود بخشهایی از ان ذوب می شود و سنگهای گوشته را نیز ذوب می کنند. ایمواد در گوشته به سمت بالا حرکت میکنند. این سنگهای مذاب که ماگما نامبده می شوند به سمت زمین می رسند چون نسبت به سنگهای اطرافشان چگالی کمتری دارند. اگر ماگما به سطح زمین برسد اتشفشان شکل می گیرد.همانطور که سنمگ های گوشته ذوب می شوند ماگما را شکل می دهند. ماگما در اتاقکهایی ماگمایی جمع می شود و از انجایی که چگالی ان کمتر از سنگ های اطرافش است به سمت بالا حرکت خواهد کرد. فشار ماگما باعث ایجاد ترکیبهایی در سنگ های بالایی می شود سپس ماگما باعث ترک هایی در سنگ های بالایی می شود . این فرایند هزاران بار تکرار می شود تا ماگما به سطح وارد شود. اگر ماگما به سطح زمن برسد گدازه نامیده می شود.
همانطور اتشفشان فوران می کند ممکن است یک کوه ایجاد شود. در ضمن هر فوران گدازه همراه با خاکستر و سایر مواد اذراوریباعث افزایش کوه می شود. کوه دماوند مرتفع ترین کوه البرز نیز به همین طریق شکل گرفته است . این مقطع عرضی از زمین در نیمره جنوبی است. نقشه یکپهنه فراونش را نشان می دهد که بین پهنه وراونش کوهای اند که در سراسر ساحل غربی امریکای جنوبی امتداد دارد درازگودال پریو_شیلی را در حاشیه غربی امریکا جنوبی ایجاد کرده است. این پهنه همچنین به شما نشان میدهد پشته میان اقیانوس اطلس را گسترش می دهد و عریضتر وعریضتر می کند. مقطع عرضی در عمل دو فرایند را نشان می دهد
1_پوسته قدیمی در یک پهنه فرانش تخریب می شود.
2_پوسته جدید پشته میان اقیانوس اطلس را ایجاد کرده است.
در اقیانو ارام درازگودالهای عمیقی وجود دارد این درازگودال ها پست ترین نقاط در پوسته ی زمین هستند . درازگودال ماریانا در شمال گینه نو عمیق ترین ناحیه در سطح زمین با 201/36 فوت از سطح ابدریاست.درازگودال ماریانا 173/7 فوت عمیق تر از ارتفاع کوه اورست است. درازگودالها در مناطقی تقریبا همه اقیانوس ارام را احاطه کرده اند.برخی از انه عبارت اند از:الئوتیان پرو_شیلی کوریل و درازگودال ژاپن. درازگودالها در مناطقی که ورقه های قاره ای واقیانوسی با هم برخورد می کنند به وجود می ایند .دراز گودال جاوه در اقیانوس هند عمیق ترین محل این اقیانوس است که442/24 فوت ازسطح دریا عمق دارد.
اطلاعات ما از ترکیب وساختمان قشر اقیانوسی اکثر بر اساس مدارک ژئوفیزیکی و مطالعه نمونه های سنگی که ار حفاریها و نمونه برداری از کف اقیانوسها بدسا امده استوار می باشد. اطلاعات لرزه ای و ثقل سنجی پوسته اقیانوسی سه لایه با ضخامت متسط 6 کیلومتر را نشان می دهد:
* لایه اول : لایه اول یا بالاترین لایه شامل ستگهای رسوبی غیر متراکم به ضخامت یک کیلومتر
*لایه دوم:لایه دوم از سنگهای متراکم مانند اهک و شیل شده ومعمولا بین 1؟5تا 2 کیلومتر ضخامتدارد.در بعضی از نواحی جریان های گدازه بازالتی بطور بین چینه ی در لابلای این سنگ ها قرار دارد. از اینازالتها که پس از فوران به سرعت زیر اب سرد شده اند اغلب به شکل بالشتکهای کروی در می ایند که پیلو نامیده می شوند.
*لایه سوم: ایه سوم با ضخامتی حدود 5 کیلومتر تا شکستگی موهورویچیک ادامه پیدا می کند . مرز پوسته جامد و گوشته با افزایش ناگهانی چگالی سنگها مشخص می شود. ترکیب لایه سوم به خوبی معلوم نیست ولی از اطلاعات موجود درباره مراحل تشکیل پوسته اقیانوسی چنین استنباط می شود که این لایه در قسمت بالا شامل ترکیبات اذرین بازیک نفوذی ودر پایین شامل سنگهای اذرین بازیک احتمالا گابرومی باشد.
در اقیانوسهای بزرگتر بویژه در اقیانوس کبیر با گسترش اخرین سطح کف اقیانوس پوسته اقیانوسی در اثر نیرو های کمپرسیونی یا فشاری در مانتل پایین می رود. این عمق پوسته اقیانوسی در محل شکافهای اقیانوسی مشاهده می شود. به عبارت دیگر یکی از پلیتها که معمولا به علت گسترش فعال کف دریا تحرک زیادی دارند در مجاور پلیت دیگر به علت نیروهای فشاری به سمت پایین کج می شود. قسمتی از این فرورفتگی که شیب تند دارد زون فرورانش را ایجاد می نماید. پلیت فرو رفته ضمن پایین رفتن پوسته اقیانوسی را به سمت زیر وداخل گوشته حمل کرده ورسوبات سطحی که چگالی کمتری دارند.در طی این مراحل تغیر شکل داده و اسکارپ می دهند.
تمامی بقایای پوسته اقیانوسی بین 100 تا 300 کیلومتر عمق ذوب می شوند اما پلیت تا عمق 700 کیلومتر قبل از ذوب شدن کامل در مانتل پایین می رود. مواد مذاب پوسته اقیانوسی به علت داشتن چگالی کمتر از مانتل به صورت گدازه وهمراه با رسوبات حاصل از اسکارپ ها از کف اقیانوس فوران و رشته جزایر ولکانیکی یا گرفته تشکیل می دهد.