ماه
ماه
ماه تنها قمر سیاره زمین است که با بازتاباندن نور خورشید، شبهای زمین را کمی روشن میکند. ماه پنجمین قمر طبیعیِ بزرگ در سامانه خورشیدی در میان ۱۷۳ قمر موجود در این سامانه است. قطرِ ماه حدودِ ۳٬۵۰۰ کیلومتر است. جوّ ندارد و در پهنه آن دهانههای برخوردی درپیِ برخوردِ سنگهای آسمانی پدید آمدهاست.
قطر کرهٔ ماه یکچهارمِ کره زمین است و هیچ سیاره دیگری در سامانه خورشیدی، نسبت به اندازهٔ خود، دورگردی به این بزرگی ندارد. چگالی ماه چهار پنجم چگالی زمین است.
انسانها از قدیم از کره ماه و چرخش منظم آن برای گاهشماری، بهویژه در کشاورزی، بهره میگرفتند. مسافران و دریانوردان نیز از نور و حضور ماه برای جهتیابی و ناوبری استفاده میکردند؛ ماه همچنین در اسطورههای اقوام حضور زیادی داشته و در برخی فرهنگها حتی آن را بهعنوان یک ایزد پرستش میکردهاند. گرانش (جاذبه) ماه باعث بهوجود آمدن جزر و مد آبهای کره زمین میشود. گرانش کره ماه همچنین باعث باثبات ماندن محور گردش زمین به دور خود میشود که درصورت عدم وجود ماه، انحراف محوریِ زمین مرتباً تغییر میکرد و این امر باعثنِمودهای ماه، گامهای ماه یا اَهِلِّه قمر در ستارهشناسی به حالتهای مختلف دیده شدن بخش روشن ماه از زمین گفته میشود. برخی از این حالتها نامی ویژه دارند:
ماه نو
تربیع اول (یکچهارم نخست)
بدر یا ماه تمام
تربیع دوم (یکچهارم دوم)
محاق (ماه تاریک)
ماه در نخستین نیمه از دورش از ماه نو تا ماه پُر پیش میرود که به این بخش، ماه فزاینده میگویند. ماه در نیمه دوم دورش، ماه کاهنده نام گرفته است.
فضانوردان که از ماه زمین را مینگرند زمین هم به ترتیب همان نمودهایی را دارا است که ما از روی زمین در مورد ماه مشاهده میکنیم.
ماه و زمین بهگونهٔ همزمان و حدود ۴٫۵ میلیارد سال پیش شکل گرفتند. جِرم ماه ۱/۸۱ام جِرم زمین است اینکه ماه دقیقاً چگونه بهوجود آمده، هنوز معلوم نشدهاست. ممکن است همراه با زمین در اوایل شکلگیری سامانهٔ خورشیدی شکل گرفتهباشد، یا اینکه بعدها جذب میدان جاذبه شده و در مدار زمین قرار گرفتهاست. نظریهای که بیش از دیگر نظریهها پذیرفته شده، این است که ماه از برخورد یک سیارک بهاندازهٔ مریخ به زمین بهوجود آمدهاست اثرات متقابل جاذبههای زمین و ماه بر همدیگر باعث افزایش مدت حرکت وضعیِ هر دو جسم شدهاست. برای نمونه، زمانی مدت حرکت وضعیِ زمین (طول شبانهروز) تنها ۱۰ ساعت بوده، اما این زمان به ۲۴ ساعت کنونی افزایش یافتهاست. اگر این روند همچنان ادامه پیدا کند، طول ماهها به ۴۷ روز خواهد رسید. اما مقیاس زمانیِ این روند بسیار بلندتر از طول عمر خورشید بوده؛ بنابراین، سامانهٔ خورشیدی عمر کافی برای رسیدن به آن زمان را نخواهد داشت. قطر خورشید ۴۰۰برابر قطر ماه و فاصلهٔ آن از زمین نیز ۴۰۰برابر فاصلهٔ ماه از زمین است. این اتفاق باعث میشود تا هم ماه و هم خورشید به یک اندازه به نظر رسیده و درهنگام خورشیدگرفتگی، همهٔ سطح خورشید گرفته شودبع اول خواهند دید. آشفته شدن آبوهوا و فصلها در زمین میشدر پژوهشی در ژوئن ۲۰۱۴ (خرداد ۱۳۹۳)، شواهد جدیدی از نحوهٔ بهوجود آمدن کرهٔ ماه بهدست آمد. بهنظر پژوهشگران، احتمالاً کرهٔ زمین در «دورهٔ جوانی» با یک کرهٔ دیگر بهاندازهٔ کرهٔ مریخ، که دانشمندان آن را سیارهٔ تیا (دارای نوع خاصی از اتم اکسیژن) نامگذاری کردند، برخورد کرد و نتیجهٔ آن، انفجاری عظیم و ایجاد «ابر عظیمی» از قطعات و گردوخاک این دو کره در فضا بود. کرهٔ ماه از به هم پیوستن این قطعات پدید آمد پژوهشگران، در پی آزمایش دوبارهٔ نمونههای موجود از خاک کرهٔ ماه با استفاده از روشهای جدید علمی، دریافتند که این نمونهها علاوه بر ترکیبات شبیه آنچه در خاک کرهٔ زمین یافت میشود، حاوی ترکیبات متفاوتی هم هستند. نمونههایی که پژوهشگران مورد آزمایش قرار دادند، توسط سفینههای آمریکایی آپولو ۱۱، آپولو ۱۲ و آپولو ۱۶ بین سالهای ۱۹۶۹ تا ۱۹۷۲ از سطح ماه برداشته و به زمین آورده شدهبود. ویژگیهای فیزیکیبرخلاف زمین، ماه نه دارای آب است، نه هوا، نه زندگی و نه میدان مغناطیسی. نمیتوان گفت که ماه کاملاً غیرفعال است، زیرا «ماهلرزه» را باید نشانهای از وجود نوعی حرکت در درون آن دانست. قطعاً ماه در دوران گذشته، آتشفشانهایی داشتهاست؛ اما غالب حفرههایی را که در آن میبینیم، نتیجه اصابت سنگهای آسمانی در اولین روزهای شکلگیری آن است. بعضی از این حفرهها عظیم اند عمق حفره نیوتون ۸٬۰۰۰ متر است. هنگامی که سفینه فضایی شوروی به نام لونا ۳ از پشت ماه عکس گرفت، دانشمندان دیدند که روی پنهان ماه درست مانند روی آشکار آن نیست. در آنجا، تعداد حفرهها بسیار بیشتر بود؛ اما بهطور کلی، از حفرههای روی آشنای ماه کوچکتر بودند.
جو و خاک ماه
جو کره ماه نسبت به جوّ زمین بسیار رقیق و ناچیز است و به این دلیل صدا در جوّ ماه منتقل نمیشود و سطح ماه مکانی خاموش و بیصداست. فقدان جوّ واقعی به این معنی است که در سطح ماه، مولکولهای هوا نیز وجود ندارند تا نور خورشید را بپراکنند و با این کار در آسمان ماه ایجاد رنگ کنند؛ به این دلیل، آسمان ماه همیشه سیاه است. نبودِ جو همچنین باعث میشود که شهابسنگهای کوچک و بزرگ که پیش از رسیدن به زمین در هوا میسوزند، در آسمان ماه نسوزند و بهآسانی به سطح ماه برسند و با شدت به آن اصابت کنند
در کرهٔ ماه همچنین سنگ بازالت به فراوانی یافت میشود. در زیر بیشتر سطح ماه، گدازههای بازالتی در جریاناند. پس از برخورد شهابهای کهن به سطح ماه به خاطر نازک شدن سطح، گدازههای بازالت به سطح راه یافت و بخشهای عظیمی از رویه کره را پوشاند. این مناطق بازالتی و تیرهرنگ کره ماه به نام دریاوارهای ماه شناخته میشوند .خاک ماه تقریباً یکرنگ و در همهجا خاکستریرنگ است و با گرد و غباری پوشیده شده که اصطلاحاً خاکهسنگ نامیده میشود. ماه در زمین خود صفحات زمینساختی ندارد و از آنجا که در کره زمین کوهها در نتیجه فشرده شدن این صفحات به هم پدید میآیند در ماه پدیده کوهزایی منشأ زیرسطحی ندارد و تنها بر اثر برخورد شهابها است که ماه دارای پستی و بلندیهایی شدهاست. ماه مثل زمین روز و شب دارد. روز ماه آن قدر گرم است که میتواند سرب را ذوب کند. پدیدهُ تفاوت مفرط دمای شب با روز (°۱۵۳-) و (°۱۲۳+) درجه سلسیوس نتیدهانهها و دریاوارها.
بیش از ۳٫۵ میلیارد سال پیش، سطح ماه به شدت توسط شهابسنگها بمباران شد و گودالهای زیادی به نام دهانه در سطح آن بوجود آمدند. وسعت بعضی از این دهانههای برخوردی به ۳۰۰ کیلومتر (۱۸۵ مایل) میرسد که توسط دیوارههایی از کوههای سنگی که بر اثر برخورد شهاب سنگها بوجود آمدهاند، محصور شدهاند. بعضی از گودالها، دیوارهای تراس دار یا حلقههای کوهستانی هم مرکز داشته و در اکثر آنها قلههایی نیز وجود دارند. دهانههایی که رگههای بزرگ و درخشان توف نام دارند، بسیار تماشایی هستند. تعدادی از گودالهای بزرگتر از گدازه آتشفشانی پر شده و دریاهایی در سطح ماه بوجود آوردهاند.
سوی رو به زمین کره ماه (سوی نزدیک)، ظاهری بسیار متفاوت نسبت به سوی دور آن دارد. علت آن اینست که پهنههای زیادی از این سوی ماه بر اثر فعالیتهای آتشفشانی با گدازههای تیرهرنگ پوشیده شدهاند و آبگیروارهای گوناگونی را بوجود آوردهاند ولی سوی دور ماه همچنان به شکل قدیم یعنی آکنده از گودال باقیماندهاستجهُ دیگریحرکاتِ ماه. انسانها از قدیم از کرهٔ ماه و چرخشِ منظم آن برای گاهشماری، بهویژه در کشاورزی بهره میگرفتند، مسافران و دریانوردان نیز از نور و حضورِ ماه برای جهتیابی و ناوبری استفاده میکردند؛ ماه همچنین در اسطورههای اقوام حضور زیادی دارد و در برخی فرهنگها حتی آن را به عنوان یک ایزد پرستش میکردهاند. گرانش (جاذبه) ماه باعث بهوجود آمدن جزر و مد آبهای کره زمین میشود و گرانش کره ماه همچنین باعث باثبات ماندن محور گردش زمین به دور خود میشود که در صورت عدم وجود ماه، انحراف محوری زمین مرتباً تغییر میکرد و این امر باعث آشفته شدن آب و هوا و فصلها در زمین میشد.
نیمکرهای از ماه در اثر پدیدهُ قفل جزر و مدی بهطور دائمی رو به زمین قرار دارد که سمت پیدای ماه نامیده میشود. نیمه پنهان ماه را سمت پنهان ماه مینامند. ماه هر سال ۲ سانتیمتر از زمین دور میشود. از نبودن جو در ماه است. حرکت انتقالی، وضعی و شبانه روز ماه از آنجا که همیشه یک سمت ماه به سوی زمین است؛ بطور متوسط، ماه در هر ۲۷٫۳۲۱۶۶۱ روز یک بار تناوب مداری یا نجومی دارد (یعنی نسبت به یک ستاره ثابت یکبار بدور زمین حرکت انتقالی دارد) که با حرکت وضعی آن نیز برابر است؛ و بطور متوسط در هر ۲۹٫۵۳۰۵۸۹ روز یک بار تناوب هلالی دارد (یعنی هر بار زاییده شدن هلال ماه) که دقیقاً با یک شبانهروز در کره ماه و همچنین با یک ماه قمری در تقویم قمری برابر است.